Laila Konijn en Jessica de Ruijter, allebei werkzaam bij Movisie, zijn trots op het nieuwe dossier Wat werkt bij het tegengaan van stigma rondom bestaansonzekerheid?. Stigma komt vaak naar voren bij bestaansonzekerheid, maar er was nog weinig onderzoek gedaan naar de relatie tussen die twee. Konijn: ‘We brengen een nieuwe invalshoek, met een focus op wat werkt om het stigma te doorbreken. Daarvoor maken we gebruik van wetenschappelijke literatuur over sterk verwante thema’s, zoals discriminatie. Ook brengen we organisaties en initiatieven in beeld die hier al bewust mee bezig zijn.’
De impact van stigma
De Ruijter vertelt dat stigma over armoede vaak onbewust aanwezig is. Het zit in regelingen, details en taal en het heeft een enorme impact op mensen. Als maatschappij geven we signalen af: het is je eigen schuld, je bent niet slim bezig geweest. ‘Achter het beleid zit een negatief mensbeeld van wantrouwen en sancties. Een beeld dat mensen lui zijn en we hen achter de broek aan moeten zitten. Dat doet iets met mensen. Ze voelen zich klein, schamen zich en ervaren stress. Hun gezondheid en zelfbeeld gaan daar vaak onder lijden. Ze zijn bang om een foutje te maken, durven geen hulp te zoeken of doen dat te laat. Zelfstigma komt veel voor.’
Ook de politiek heeft volgens De Ruijter veel invloed. Ze vertelt hoe sommige politici mensen die een uitkering ontvangen neerzetten als profiteurs, maar ook het breed uitmeten van fraude. ‘Het gaat om een kleine groep die fraudeert, maar door de sterke nadruk daarop, zet je een hele groep mensen negatief weg. Dan wordt het moeilijk voor hen om opnieuw aansluiting te vinden.’
Zeven manieren om stigma rond bestaansonzekerheid te doorbreken
In de literatuur zijn zeven werkzame elementen gevonden. ‘Dit zijn allemaal dingen die je als sociaal werker kunt faciliteren’, zegt Konijn.
- Positieve ontmoetingen
Direct, gelijkwaardig contact tussen mensen uit verschillende groepen verlaagt sociale afstand en vergroot empathie. Vooral als het herhaald wordt en zich afspeelt in een context van samenwerking. Konijn: ‘Wanneer ik bij een buurtactiviteit iemand ontmoet die dakloos is, krijg ik een ander beeld dan van een item over daklozen op tv. Zo’n ontmoeting kan veel doen voor de vooroordelen die je onbewust bij je draagt.’ - Indirect contact
Ook zonder direct contact kunnen mensen hun beeld bijstellen. Bijvoorbeeld via verhalen of films. Positieve representaties in media en verhalen van ervaringsdeskundigen spelen hierin een belangrijke rol. - Denkbeeldig contact
Beeld je in dat je een positieve ontmoeting hebt met iemand in een kwetsbare positie. Dat kan helpen om negatieve verwachtingen te doorbreken. - Inleven en empathie vergroten
Via persoonlijke verhalen, theater of andere vormen van narratieve communicatie kunnen mensen zich beter inleven in het leven van mensen in bestaansonzekerheid. Hierdoor krijgen ze minder morele oordelen en meer begrip. - Kennis en educatie
Uitleg over de structurele oorzaken van armoede – zoals ongelijke toegang tot werk, onderwijs of zorg – helpt om stereotypen te ontkrachten en vergroot de steun voor inclusiever beleid. - Counter-stereotypen
Het tonen van voorbeelden die niet passen in het dominante stereotype helpt om automatische denkpatronen te doorbreken. Konijn: ‘Bij iemand die dakloos is, zien de meeste mensen een oude man voor zich die aan de drank is, maar er zijn zoveel meer mensen die dak- of thuisloos zijn. Eén organisatie, Straat Consulaat, zette een eigen beeldbank op, met gratis foto’s die een divers beeld geven.’ - Sociale norm veranderen
Door te laten zien dat anderen armoede niet veroordelen of dat solidariteit normaal is, kunnen sociale normen verschuiven. Dit is vooral krachtig bij jongeren en in groepscontexten.
Vier inspirerende organisaties
Het Wat Werkt-dossier over het tegengaan van stigma rondom bestaansonzekerheid laat zien hoe vier organisaties stigma actief aanpakken met gebruik van deze werkzame elementen. Dat zijn Straat Consulaat, Rotterdams Wijktheater, Onzichtbaar Den Haag en Collectief Kapitaal.
Onzichtbaar Den Haag richt zich vooral op bewustwording bij beleidsmakers. Een van de dingen die zij doen, is mensen laten ervaren hoe ons systeem eruitziet en welke impact dat heeft. Ze zetten ervaringsgerichte trainingen in, waarbij beleidsmakers bijvoorbeeld een zak vol echte brieven van instanties ontvangen. Zo ervaren ze dat de toon van een brief soms stigmatiserend is. De Ruijter: ‘Niet om te blamen en shamen, maar om te voelen wat het doet met mensen. Daarna kijken ze samen met ervaringsdeskundigen wat ze in hun eigen praktijk anders kunnen doen.’
Collectief Kapitaal brengt mensen die geld geven en mensen die geld ontvangen bij elkaar. Op basis van gelijkwaardigheid trekken ze een jaar samen op. Konijn: ‘De werkzame mechanismen die hier gebruikt worden, zijn bijvoorbeeld positieve ontmoetingen en het vergroten van inleven en empathie.’
Straat Consulaat in Den Haag richt zich vooral op het tegengaan van dak- en thuisloosheid. Samen met ervaringsdeskundigen zetten ze bijvoorbeeld campagnes op om meer bewustwording te creëren over de problematiek. De Ruijter: ‘Met hun beeldbank werken ze aan counter-stereotypen, maar ze organiseren ook positieve ontmoetingen tussen dak- en thuislozen en buurtgenoten via Straat Bakkie. Zo vergroten ze empathie in de buurt.’
Rotterdams Wijktheater maakt voorstellingen op basis van echte ervaringen. Na de voorstellingen zijn er nagesprekken, waardoor empathie en dialoog worden versterkt. ‘Kunst en cultuur kunnen heel goed een gesprek op gang brengen’, zegt De Ruijter. ‘Het zijn mooie instrumenten die je als sociaal werker kan gebruiken. Organiseer bijvoorbeeld een fototentoonstelling of straattheater, of ondersteun wat al wordt georganiseerd.’
Aan de slag
De rol van stigma mag volgens Konijn en De Ruijter vaker expliciet benoemd worden. ‘Een les die we eigenlijk in alle goede voorbeelden zien, is niet te denken voor anderen. Betrek de mensen over wie dit gaat, zij kunnen zelf het beste aangeven welke woorden pijn doen en wat zij nodig hebben om zonder stigma verder te kunnen.’
Ze hopen dat beleidsambtenaren, sociaal professionals en vrijwilligers actief met stigma aan de slag gaan. ‘Vooroordelen hebben we allemaal’, zegt De Ruijter, ‘het is goed je daarvan bewust te zijn. Ga in je eigen organisatie na waar stigma meespeelt en gebruik de genoemde tips om daar concreet verandering in te brengen. Laat je vooral inspireren door andere organisaties die dat al doen.’
