Toegang krijgen tot ‘het geheim’ of ‘het mysterie’ wat de ander bewust of onbewust verbergt, daarvoor is het zogenoemde 4-lagenmodel van de Duitse pastor Erhard Weiher. In wat de ander jou vertelt kunnen 4 verschillende lagen zitten, laat Weiher zien. Het kan gaan over feiten, emoties, identiteit en over spiritualiteit.

De kunst is om zo zorgvuldig mogelijk en stapje voor stapje aandacht te schenken aan alle lagen, zodat je uiteindelijk uitkomt bij de 4e laag, die over spiritualiteit. Daar ontdek je namelijk wat de cliënt echt bezighoudt. Verderop in dit artikel een praktijkvoorbeeld, hieronder eerst de 4 lagen nog iets concreter uitgelegd:

1. De feitenlaag

Deze laag gaat over de ‘zakelijke’ werkelijkheid. Deze laag kun je herkennen aan uitspraken als:

• Vorige week lag ik in het ziekenhuis.
• Ik woonde lange tijd in Amsterdam.
• De koffie was op in de supermarkt.
• De buurman gaat verhuizen.
• Vorige week kon ik nog in de tuin werken.

2. De laag van de emoties

De tweede laag heeft te maken met wat je voelt. Gevoelens kun je grofweg indelen in vier categorieën: blij, boos, bang en verdrietig. Enkele uitspraken waarin deze laag naar voren komt:

• Ik mis mijn man zo erg.
• Ik weet niet hoe het verder moet.
• Ik word blij als de zomer weer begint.

3. De laag van de identiteit

Nog een laag dieper gaat het over wie iemand is. Daarbij kun je denken aan het levensverhaal, de groep of cultuur waartoe iemand behoort en de rollen die mensen hebben (collega, moeder, buurvrouw) in het leven. Uitspraken waar deze laag in naar voren komt:

• Ik heb lange tijd mijn vader verzorgd.
• Ik voel me thuis onder mijn landgenoten/in deze buurt.
• Die ene gebeurtenis heeft nog altijd invloed.

4. De laag van de spiritualiteit

Deze laag kun je benoemen als de grond van iemands bestaan. Hierbij horen begrippen als inspiratie, krachtbronnen, levensvisie, geloof. De vierde laag heeft bij uitstek een ervaringskant en is niet altijd eenvoudig te vatten in woorden. Uitspraken waaraan je deze laag herkent:

• Dit liedje geeft me weer energie.
• Bij God voel ik me geborgen.
• Iedereen is verschillend, maar uiteindelijk zijn we één.

Basishouding

‘Deze 4 lagen herkennen kan helpend zijn in gesprekken, maar om echt te komen bij wat er voor iemand toe doet heb je eerst een goede basishouding nodig’, benadrukt geestelijk verzorger Mirjam Heikens. Zij is geestelijk verzorger bij Stichting Samen 010, een organisatie voor ouderen in Rotterdam. Deze stichting traint haar vrijwilligers en professionals om gesprekken te voeren over levensvragen. Daarbij maken ze onder andere gebruik van de vier betekenislagen van Weiher.

Wat is een goede basishouding? ‘Vrijwilligers en professionals moeten zich eerst bewust zijn van hun eigen waarden en levensvisie, zodat ze mensen niets opdringen of niet te sturend zijn’, stelt geestelijk verzorger Heikens. ‘En bijdragen aan gesprekken kan op meer manieren dan met praten: rituelen, foto’s en andere beelden, muziek en andere kunstuitingen kunnen ook helpen.’

Praktijkvoorbeeld 4 lagen

‘Als je de genoemde lagen kunt herkennen in een gesprek, gaat het er vervolgens om dat je door durft te vragen naar de diepere laag’, zegt Heikens. Dus: je begint bij de feiten en je komt uiteindelijk bij spiritualiteit uit, zonder een laag over te slaan. Hoe doe je dat? Voorbeelden van reacties of vragen om tot die diepere laag te komen:

1. Feiten 

Om het bij de feiten te houden vraag je gewoon door op de feitelijke situatie.

• In welk ziekenhuis lag u?
• Zo te horen is uw buurvrouw vertrokken.
• U vindt het fijn om in de tuin te werken, he?

2. Emoties

Om naar de laag van de emoties te gaan, stel je bijvoorbeeld de volgende vragen:

• Hoe is dat voor u?
• Wat voelt u daarbij?
• Ik kan me voorstellen dat u bang was.
• Wat maakt dat u hier zo fijn woont?

3. Identiteit

Deze vragen gaan weer een stapje verder. Je kent de feiten, je kent de gevoelens, maar je gaat nu vragen stellen die raken aan de identiteit van een persoon.

• Hoe was het om ongehuwd te zijn?
• Volgens mij heeft u een rijk leven om op terug te kijken.
• Wat betekent deze verandering voor u?
• Wat is vriendschap voor u?

4. Zingeving

Zingevingsvragen gaan over wat iemand drijft. Vragen die je daarbij kunt stellen zijn:

• Wat gaf u kracht in deze moeilijke situatie?
• Ik heb de indruk dat dit voor u echt belangrijk is.
• Kunt u nog geloven?
• Misschien kunnen we nu het beste even stil zijn samen.

Oefeningen gelaagdheid in gesprek

Om die gelaagdheid aan te kunnen brengen, geven Motto (Meelevende Ondersteuning Ten behoeve van Thuiswonende Ouderen) en Mara (een levensbeschouwelijke instelling voor maatschappelijk activeringswerk) trainingen. Deze twee oefeningen gebruiken ze daarbij ook, je kunt er nu ook zelf mee aan de slag.

Oefening 1

Mevrouw Evers is met jou in gesprek.

Ze vertelt over haar ouderdom, hoe ze zich voelt aftakelen; en dan die afhankelijkheid … dat is ze niet gewend. Nu moet ze wachten tot die hulp eindelijk eens komt … of ze moet het maar alleen zien te redden. Dat lukt haar dan nog ook.

Ze praat verder over wat ze op de televisie ziet, de vluchtelingenstromen, ‘en die vluchtelingen, die krijgen zomaar alles wat ze nodig hebben’, zegt ze, ‘terwijl er op de zorg alleen maar bezuinigd wordt. De ouderen moeten maar zien’. Ze begrijpt er niets van: ‘In wat voor wereld leven wij?’

− Wat zou er kunnen spelen op de verschillende niveaus in dit verhaal?

o Feiten
o Emoties
o Identiteit
o Zingeving/spiritualiteit

− Op welke niveaus zou jij willen reageren?

Oefening 2

Mijnheer Deusen zit in de wachtkamer bij de uroloog. Een vroegere buurman komt binnen. Hij groet mijnheer Deusen.
‘Hoe gaat het met u?’
‘Tja, het is niet veel meer, hoor. ’s Ochtends word ik uit bed gehaald, ze maken mijn eten klaar, ontbijt … middageten …. avondeten … en ’s avonds brengen ze me weer naar bed’.
‘Dus u wordt goed verzorgd?’
‘Ja, maar ja, je wordt uit bed gehaald en weer naar bed gebracht …. Zo is het nu’.
‘Ja, ja … En uw kinderen, komen die ook wel langs?’
‘Jazeker, ze zijn erg lief voor me hoor’.
‘Hoeveel kinderen had u ook alweer?’
‘Vier kinderen; een zoon en drie dochters … Maar ja, je hebt eigenlijk geen leven meer, hè …’ Mijnheer Deusen wordt weggeroepen, want hij is aan de beurt. De twee heren zeggen elkaar vriendelijk gedag.

− Wat zou er kunnen spelen op de verschillende niveaus in dit verhaal?

o Feiten
o Emoties
o Identiteit
o Zingeving/spiritualiteit

− Op welke momenten in het gesprek zou jij het anders aanpakken?

Bron: Over Zingeving, Levensvragen en Gespreksvoering. Reader bij de basistraining voor vrijwilligers. Door: Stichting Samen 010 (Rotterdam)