Helemaal gratis bleken de woningen van de flat Wallisblok niet te zijn. De gemeente had ze aangekocht en stelde ze ‘om niet’ ter beschikking. Maar de nieuwe bewoners moesten ze dan wel helemaal vernieuwen. De belangstelling was, vertelt de Rotterdamse wethouder Marco Pastors van Leefbaar Rotterdam, overweldigend. ‘Bij de eerste informatiebijeenkomst bleek het zaaltje te klein.’ Een notaris lootte uit de ruim vierhonderd belangstellenden uiteindelijk 34 huishoudens. Begin september, op de dag dat de sloop van de flat begon, kwamen de uitverkorenen voor een gezamenlijk ontbijt in hun nieuwe straat bijeen: met jassen aan gezellig op houten bankjes. Foto’s tonen het beeld van vooral jonge autochtonen. Ze blijken over het algemeen hoogopgeleid, niet bang om de handen uit de mouwen te steken, en ook niet bang om in een achterstandswijk te wonen. Het gemeentebestuur hoopt dat ze het gebied een nieuwe impuls geven. Niet alleen omdat ze de 34 woningen van het appartementencomplex naar eigen inzicht gaan opbouwen, maar ook omdat ze kunnen helpen de sociale samenhang in Spangen weer terug te brengen.

Diep gezonken

Alles van het Wallisblok wordt gesloopt. Alleen de voorgevel blijft staan. En die is dan ook erg mooi, vertelt één van de toekomstige bewoners, theatermaker Han Donkers (44). ‘Typische jaren twintig bouw: Erkers, glas-in-loodramen en metselwerk waar indertijd veel aandacht aan is besteed.’ De gemeente heeft 35 duizend euro geïnvesteerd per appartement. Ze zorgt ook voor herstel van de fundering. De bewoners moeten elk tussen de 90 duizend en 210 duizend euro op tafel leggen, afhankelijk van de grootte van hun toekomstige appartement.

Donkers heeft wel even getwijfeld, vertelt hij, voordat hij daadwerkelijk in het project stapte. ‘Ik woon al langer aan de rand van Spangen, en de ellende die je er ziet, is niet niks. Wil je daar tussen zitten? Maar een vriendin zei: het kan alleen maar beter worden. Dat trok me over de streep. Ze had gelijk: dieper zinken was gewoon niet meer mogelijk.’ En het huis dat hem wacht is ge-wel-dig, vindt Donkers. ‘Zo ruimtelijk. We kunnen een eigen indeling maken. Alles is mogelijk.’ Hij en zijn vriendin, die ontwerper openbare ruimten is, willen er iets heel bijzonders van maken: iets dat in VT Wonen niet zal misstaan.

De bewoners hebben zich verenigd in de organisatie De Dichterlijke Vrijheid. Als het meezit, wordt het complex over een jaar opgeleverd. Voor die tijd moet er veel gebeuren. Bijna wekelijks komen de kopers bij elkaar. Als opdrachtgevers voor de bouw moeten zij de beslissingen nemen, en dus onderling tot overeenstemming komen. Tot op heden zijn er volgens Donkers enkele heftige discussies geweest, maar geen ruzie. ‘Eerst moesten we onderling bepalen wie waar zijn appartement kreeg. Een nachtmerrie was dat. Eén familie is toen afgehaakt. Nu moeten we de financiën gaan regelen. Dat is weer een moeilijk onderwerp.’ Er zijn zes werkgroepen geformeerd. Eén daarvan onderzoekt wat de beste hypotheek is. Een andere, bijvoorbeeld, haalt de glas-in-loodramen uit de sponningen. ‘We voorkomen op die manier dat ze bij de sloop sneuvelen. Bovendien sparen we geld uit.’ En dan is er ook nog de werkgroep die in het weekend alvast de verwaarloosde gezamenlijke binnentuin leeghaalt. ‘Je leert je nieuwe woonplek op die manier goed kennen, net zoals je medebewoners.’

Betrokken bewoners

De wijk Spangen is in Nederland wereldberoemd. Is het niet vanwege voetbalclub Sparta en zijn Kasteel, dan wel vanwege volksvrouw Annie Verdoold. Begin jaren negentig ging ze samen met buurtgenoten woedend de straat op om een einde te maken aan de verloedering van hun wijk. Ze lieten – via de toegestroomde media – een beeld zien dat naar Nederlandse begrippen ongekend was. Drugshandelaren maakten de dienst uit in de buurt, met in hun kielzog pooiers, hoeren, verslaafden, drugskoeriers en andere criminelen. Spangen leek in die tijd vooral op een Amerikaans getto. De oude bewoners maakten zich, als ze konden, zo veel mogelijk uit de voeten. Steeds meer huizen kwamen leeg te staan.

Wethouder Pastors is trots op het project op het kleine stukje Spangen waar het Wallisblok weer leefbaar wordt gemaakt. Het idee was niet van hem, vertelt hij, maar van Ditty Blom, één van zijn ambtenaren. ‘Wij moedigen onze medewerkers aan om buiten de traditionele ambtelijke kaders te denken, en nieuwe, goede oplossingen te verzinnen voor problemen in de stad. Ik ben er trots op dat zij haar idee durfde te uiten. Ik ben er ook trots op dat wij, als bestuur, het hebben durven goedkeuren. Vroeger zou toch al snel zijn gezegd: je doet aan misleidende reclame als je mensen iets gratis aanbiedt en ze vervolgens toch laat betalen.’

Pastors denkt dat de nieuwe groep bewoners ook een uitstraling zal hebben naar de rest van de wijk. ‘Je mag aannemen dat deze mensen meer dan gemiddeld betrokken worden bij hun woonblok, en bij hun omgeving. Dus zullen ze bijvoorbeeld ook actief worden op de school van hun kinderen, of bij de voetbalclub. Ze kunnen een voorbeeld zijn voor de rest van de wijk.’

Stadssocioloog Justus Uitermark, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, denkt daar anders over. Samen met hoogleraar sociologie Jan Willem Duyvendak schreef hij eind vorig jaar een essay voor de Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling over het invoegen van middengroepen in achterstandswijken. Uitermark is in principe sceptisch over de aanpak die de laatste tien jaar in oude stadswijken vaak wordt toegepast: versjofelde huurwoningen gaan tegen de vlakte, en daarvoor in de plaats komen duurdere koop- of huurwoningen terug. Mensen met betere inkomens strijken daar dan vervolgens neer. ‘Vaak bemoeien die nieuwe bewoners zich helemaal niet met hun omgeving.’ Maar het project Wallisblok lijkt Uitermark een ‘slimmere’ manier van mengen van bevolkingsgroepen. ‘Het klinkt sympathiek. Het lijkt een positievere aanpak dan bij die andere mengingsprojecten. Deze nieuwe bewoners gaan bindingen met elkaar aan omdat ze het complex gezamenlijk moeten laten opbouwen. Misschien zullen ze dan ook sneller geneigd zijn om zich daarna ook met de wijk te binden.’

Tegelijkertijd plaatst Uitermark een kanttekening. ‘Ik lees op de internetsite van de gemeente Rotterdam “Wonen in Spangen” dat het er inmiddels geweldig is. Het is er heel schoon en veilig. Dat is samen met de bewoners, zo staat er, bereikt. Tegelijkertijd lees ik dat de gemeente in de wijk niet alleen het Wallisblok laat verbouwen, maar in totaal zeshonderd nieuwe koopwoningen neerzet. Dat is op zijn minst vreemd. Het gaat goed, en nu gaat ze toch op grote schaal slopen. Zo haal je alle samenhang weer omver.’

Han Donkers, één van de toekomstige bewoners van het Wallisblok, heeft best verwachtingen over zijn toekomstige contacten met de buurt. ‘Ik houd wel van verschillende mensen die door elkaar heen wonen. Ik heb niks met die kolonies van dezelfde types die per se bij elkaar willen wonen.’ Hij voelt zich met name aangetrokken door de oud-Spangenaren die na alle ellende hun oude wijk toch trouw zijn gebleven. ‘Volgens mij heb je dan toch echt peper in je reet. Ze hebben, denk ik, voldoende energie om er met z’n allen iets van te gaan maken.’

Wethouders Pastors haalt zijn schouders op over kritiek, zegt hij. Hij vindt dat wetenschappers hun oordeel vaak laten kleuren door politieke opvattingen. ‘Deze aanpak, bij het Wallisblok, is nieuw. Het zal blijken hoe het uitpakt. Wij geloven erin.’ Het invoegen van duurdere koop- of huurwoningen in arme wijken is een aanpak die ook hij vaak toepast. ‘De bekendste voorbeelden waar dat eerder is gebeurd, zijn Hoogvliet en De Bijlmer. Ik hoor toch nooit iemand zeggen dat die wijken er slechter van zijn geworden.’

Hans Roseboom van de Woonbond, de belangenorganisatie van huurders, moet ook weinig hebben van de aanpak om goedkope woningen te vervangen voor duurdere. ‘Huurders met een kleine beurs zijn altijd het kind van de rekening.’ Maar als hij de prijzen hoort die de toekomstige bewoners van het Wallisblok voor hun nieuwe woningen moeten neerleggen, spitst hij zijn oren. ‘90 Duizend tot 210 duizend euro? Dat is natuurlijk niet veel. Dat vinden wij prima. Neem een jong iemand die bijvoorbeeld een klein appartement voor 90 duizend euro kan kopen: Die zit hartstikke goed!’/Annet van Eenennaam