Ervaringsdeskundigheid is in opkomst binnen het sociaal domein. Uit recent onderzoek van Movisie blijkt dat 55 procent van de welzijnsorganisaties ‘iets’ doen met ervaringsdeskundigheid en 18 procent dit in de toekomst wil gaan doen. Ervaringskennis wordt steeds meer erkend naast professionele en wetenschappelijke kennis, concluderen onderzoekers Astrid van der Kooij en Saskia Keuzekamp.
Dat mag zo zijn, maar in 2017 werkte slechts vijf procent van de sociale wijkteams met een ervaringsdeskundige of vrijwilliger in het wijkteam, blijkt uit Sociale (wijk)teams opnieuw uitgelicht, een ander onderzoek van Movisie. Er wordt in dat onderzoek geen onderscheid gemaakt tussen betaalde ervaringsdeskundigen en vrijwilligers.
Bij navraag bij zeven gemeenten (Groningen, Utrecht, Woerden, Hollands Kroon, Almelo, Gooi en Vechtstreek en Amsterdam) blijken ze allemaal ‘iets’ te doen met ervaringsdeskundigheid in het sociaal domein. Alleen Groningen en Utrecht hebben een betaalde kracht in het wijkteam. De meeste wijkteams werken met ervaringsdeskundigen van vrijwilligersorganisaties of met stagiaires van een opleiding tot ervaringsdeskundigheid.
‘Hoewel de interesse in ervaringsdeskundigheid groeit, wordt de term nog erg chaotisch gebruikt’, zegt Movisie-onderzoeker Astrid van der Kooij. Ervaringsdeskundigheid is een grote noemer waaronder allerlei vormen van ervaring(skennis) vallen.’
Lokalis, de buurtteamorganisatie voor jeugd en gezin van Utrecht, werkt bijvoorbeeld op drie manieren met ervaringsdeskundigheid. Ten eerste wordt aan cliënten gevraagd wat zij van hun hulpverlening vinden. Ten tweede volgden twee buurtteammedewerkers een masterclass over hoe zij hun persoonlijke ervaring professioneel kunnen gebruiken. En ten derde heeft Lokalis al twee jaar twee stagiaires ervaringsdeskundigheid van de opleiding voor ervaringsdeskundigheid in armoede en sociale uitsluiting (EDASU).
Een zekere weerstand
‘Zomaar ervaring met hulpverlening, maakt je nog geen ervaringsdeskundige’, vindt Alie Weerman, lector GGZ en Samenleving aan de Hogeschool Windesheim. ‘Net zoals burgerparticipatie of cliëntenmedezeggenschap niet hetzelfde zijn als ervaringsdeskundigheid.’
Weerman promoveerde in 2016 op het thema ervaringsdeskundige zorg- en dienstverleners. Haar lectoraat richt zich op de verbinding tussen ggz en sociaal domein. Op Windesheim geeft ze les aan studenten social work met een verdieping ervaringsdeskundigheid. Momenteel doet ze actie-onderzoek naar de inzet van geprofessionaliseerde ervaringsdeskundigen in zorg en welzijn.
‘De oorspronkelijke betekenis van ervaringsdeskundigheid is dat iemand een ontwrichting heeft meegemaakt en dat, na herstel, weer meebrengt in zijn hulpverlening’, vertelt Weerman. De laatste jaren is het concept geïnstitutionaliseerd. ‘Inmiddels zijn er vijf hbo-opleidingen, een mbo-opleiding, een aantal éénjarige cursussen en een aantal masterclasses voor ervaringsdeskundigheid. Nu mag je jezelf ervaringsdeskundige noemen als je zo’n opleiding hebt gevolgd. Er is een beroeps-vereniging, er zijn competentieprofielen, en naar schatting zesduizend betaalde functies voor ervaringsdeskundigen.’ Dit laatste vooral in de ggz en verslavingszorg, waar ervaringsdeskundigheid al langer wordt ingezet.
Ondanks de groeiende interesse heerst er bij sociaal professionals een zekere weerstand tegen de inzet van eigen ervaring in het welzijnswerk. Jarenlang leerden opleidingen professionals het juist af om hun persoonlijke ervaring te delen met een cliënt. Als wijkteammedewerkers hun eigen ervaringen met hulpverlening gaan uitdiepen en inzetten in hun werk, komt die weerstand bovendrijven. Weerman: ‘Mensen die met ervaringsdeskundigheid aan het werk gaan, krijgen veel voor hun kiezen. Ze moeten zichzelf als professional bijna opnieuw uitvinden.
Collega’s nemen hun ervaringen niet serieus of bestempelen werken met ervaringskennis als onprofessioneel. Beginnende ervaringsdeskundigen kunnen daarom een professionele identiteitscrisis krijgen, een burn-out of zelfs een terugval.’
De weerstand komt ook voort uit slechte ervaringen met minder competente ervaringsdeskundigen. Weerman heeft het vaak mis zien gaan. ‘Mensen die grenzen overschrijden, te veel hun eigen problemen projecteren op de cliënten, te weinig kennis hebben of onvoldoende afstand.’
Gerti Nieuwenhave, leidinggevende van de buurtteams Sociaal (huishoudens zonder kinderen) in Utrecht, probeert zijn collega’s mee te krijgen met het werken met ervaringsdeskundigen, maar stuit op weerstand van hun collega’s vanwege slechte ervaringen uit het verleden.
Toch blijft Nieuwenhave erin geloven: ‘Als een sociaal professional samen met een goede ervaringsdeskundige op pad gaan, merk je gelijk wat het doet. Het is moeilijk in woorden uit te leggen. Je moet het ervaren. Het gaat over aansluiten bij de cliënt, erkenning geven aan de ervaring van de cliënt, oog hebben voor schaamte en stigma.’
Wat is ervaringsdeskundigheid?
Een beroepservaringsdeskundige is iemand die een ontwrichting heeft doorgemaakt en heeft geleerd dat in te zetten voor anderen. Dit leerproces bestaat volgens Hilko Timmer uit drie fasen: ervaring, ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Dit model ligt aan de basis van het beroepsprofiel voor ervaringsdeskundigen, ontwikkeld door GGZ Nederland, Trimbos instituut, HEE! (Herstel Empowerment Ervaringsdeskundigheid!) en kenniscentrum Pheros.
Figuur 1
Ervaringsdeskundigheid ontwikkelen (bron: Hilko Timmer, coördinator Bureau Herstel SBWUJ
Op het randje
‘Met een ervaringsdeskundige op huisbezoek gaan, kan voor professionals heel spannend zijn’, vertelt Evalien Verschuren, praktijkbegeleider van de professionals in wijkteam Beijum in Groningen. In Groningen werken (oud-)cliënten die voldoende hersteld zijn als vrijwilligers in het wijkteam. Op deze manier kunnen ze (weer) wennen aan het werkende bestaan en zich opnieuw nuttig voelen.
Verschuren: ‘Het vraagt veel van de professionals. We hebben discussies over hoe we privacyvraagstukken waarborgen, of ervaringdeskundigen niet over grenzen heen gaan. Op huisbezoek schiet het weleens door je hoofd: gaat hij geen stomme vragen stellen?’
Ze geeft een voorbeeld van zo’n ‘stomme vraag’. Een ervaringsdeskundige en een sociaal werker van WijGroningen waren op bezoek bij een mevrouw die klaagde dat ze geen eten had. De ervaringsdeskundige vroeg de vrouw of hij even in haar koelkast mocht kijken. Hij geloofde er namelijk niks van. ‘Eigenlijk is zo’n vraag op het randje.’ De koelkast bleek vol te staan, met eten dat over datum was. Zo kwamen ze op het spoor van een beginnende dementie.
Ervaringsdeskundigen zien dingen die in ‘de dode hoek’ van de professionals afspelen. Zo omschrijft lector Alie Weerman het. Wijkteams die met ervaringsdeskundigen werken, hebben allemaal een of meerdere voorbeelden van wat ze zijn gaan zien dankzij die dodehoekspiegel. Ervaringsdeskundigen herkennen sluimerende dementie, komen binnen bij cliënten die geen hulpverleners in huis willen of laten professionals zien dat herstel tijd nodig heeft.
‘Ervaringsdeskundigen kunnen tragiek beter aan’, vertelt lector Weerman. ‘Ik bedoel niet dat ze mensen makkelijker laten creperen. Ik bedoel dat ze ellende beter kunnen verdragen. Ze schrikken niet zo snel van een tragische situatie en schieten niet direct in de hulpreflex. Soms is het enige wat nodig is, of het enige waar ruimte voor is, dat er iemand is die niet wegkijkt. Die naast een cliënt kan zitten. Dat wekt heel veel vertrouwen bij een cliënt.’
Professionals hoeven ook niet bang te zijn dat hun positie in gevaar komt. Ervaringsdeskundigen zijn slechts ‘andere’ hulpverleners, vindt Weerman. ‘Net zoals mannen geen betere hulpverleners zijn dan vrouwen. En christenen of moslims niet beter of slechter zijn dan heidenen. Het gaat om de diversiteit in je team. Met een grotere diversiteit voorkom je blinde vlekken en kan je meer mensen helpen. Sommige mensen die verslaafd zijn, willen geholpen worden door iemand die weet hoe het is om verslaafd te zijn, omdat ze zich dan beter begrepen voelen. Anderen willen juist geholpen worden door iemand die er niks van snapt, omdat die andere vragen stelt om hen eruit te trekken.’
Ook Movisie-onderzoeker Van der Kooij vindt ervaringsdeskundigheid niet zaligmakend. ‘Je moet er niet te licht over denken. Het is niet zo dat je te pas en te onpas een ervaringsdeskundige kan inzetten en dat het dan wel goed zit. Je moet blijven kijken naar welk type hulp een cliënt nodig heeft en of er een match is met een ervaringsdeskundige.’
Van multi-problemmoeder tot ervaringsdeskundig professional in wijkteam
Tien jaar geleden werd Bonnie Visser door de peuterspeelzaal aangemeld bij het CJG. Haar dochter was ‘erg druk’. In ruil voor deelname aan de opvoedklas kregen de moeders een extra dagdeel gratis kinderopvang.
Bonnie bleek een zeer goede leerling. Op een middag moedigde begeleider Evalien Verschuren Bonnie aan het klasje van haar over te nemen. Ook dit ging goed en Bonnie ging vrijwilligerswerk doen bij het CJG. Ze begeleidde een groepje jonge moeders die samen knutselden en kookten en over de opvoeding praatten.
‘Op een dag ging ik met de kinderen op bezoek bij mijn ex in de gevangenis. Ik keek naar mijn kinderen op de achterbank en dacht: daar zit ik. Ik ging ook altijd mijn stiefvader opzoeken in de gevangenis.’ Bonnie’s leven liep op dat moment niet op rolletjes. Ze heeft vier kinderen en zorgde ook voor de dochter van haar ex. Ze kampte met schulden, was werkeloos en als haar ex thuis was, was hij gewelddadig. ‘Toen besloot ik: ik wil een beter leven voor mijn kinderen.’ Nog datzelfde bezoek beëindigde ze de relatie met haar ex en vanaf dat moment stortte ze zich op het vrijwilligerswerk. Dit verhaal vertelde ze op een congres aan toenmalig VWS-staatsecretaris Veldhuijzen van Zanten. Die was zo geraakt dat ze in een brief aan de gemeente bepleitte dat Bonnie voor haar werk betaald zou worden. Bonnie ging zes uur in de week werken bij de Maatschappelijke Juridische Dienstverlening. Nu, bijna tien jaar na het opvoedklasje, werkt Bonnie 24 uur in de week als jeugdwerker bij het wijkteam WijBeijum.
Vrijwilliger of professional
Uit het onderzoek van Movisie blijkt dat 29 procent van de welzijnsinstellingen die met ervaringsdeskundigen werken daadwerkelijk een deel van deze mensen betaalt. Ook in de wijkteams zijn het meestal vrijwilligers. Zelfs hbo- of mbo-geschoolde ervaringsdeskundigen belanden vaak in een vrijwilligersfunctie of bij een vrijwilligersorganisatie, omdat er geen betaalde functies voor hen zijn.
Movisie-onderzoeker Van der Kooij vindt dat ervaringsdeskundigen betaald moeten worden voor hun werk. ‘Er wordt vaak gezegd dat ervaringsdeskundigen belangrijk zijn, maar zo voelen mensen het niet als er geen betaling of (financiële) ondersteuning tegenover staat.’
Kijk daarbij wel precies naar de taken en verantwoordelijkheden die een ervaringsdeskundige heeft. Weer Van der Kooij. ‘Als het om taken gaat die op een ander moment door een betaalde professional worden uitgevoerd, dan ligt betaling van de ervaringsdeskundige voor de hand.’ Maar het gaat ook om waar de ervaringsdeskundige aan toe is. ‘Soms is het voor een ervaringsdeskundige prettiger als het vrijwillig is. Dat kan zijn vanwege behoud van uitkering of omdat er ook minder eisen gesteld worden aan vrijwilligers.’
