Twee jaar geleden had zorgorganisatie Cicero in Limburg een pilot met betaalde mantelzorg. Cicero Zorggroep heeft op dit moment nog 6 ondersteuners individuele zorg – zoals de betaalde mantelzorgers zijn gaan heten – in dienst. Ondertussen zijn er bedrijven uit de grond gesprongen – Saar aan huis of de Mantelaar – die lichte zorg verlenen, zoals samen met de zorgvrager een wandeling maken of een puzzel leggen tegen betaling om de mantelzorger te ontlasten. Sommige zorgverzekeraars hebben in hun aanvullende verzekering een mogelijkheid voor vergoeding van deze betaalde diensten om mantelzorgers te verlichten. En dan is er nog het persoonsgebonden budget – pgb – waarbij de zorgvrager de mantelzorger kan uitbetalen om  geïndiceerde (professionele) zorg te verlenen.

Fenomeen mantelzorg

Zorggroep Cicero spreekt niet meer van betaalde mantelzorg. De Limburgse zorginstelling laat weten dat voor hen het fenomeen mantelzorg ‘in een breder perspectief is komen te staan. Het gaat niet meer om het wel of niet betalen van mantelzorgers, maar om het aandeel dat mantelzorgers zullen (moeten) leveren in de toekomst – al dan niet betaald – rondom de zorg en het welzijn van hun naaste. Al was het alleen maar omdat we weten dat de combinatie van dubbele vergrijzing en steeds minder medewerkers in de zorg het onmogelijk maakt om zorg te blijven verlenen zoals dat nu gebeurt.’

Wenselijk?

Hoogleraar Sociologie Ellen Verbakel – die onderzoek doet naar de combinatie werk en zorg en het welbevinden van mantelzorgers – vraagt zich af of het wenselijk is om betaalde mantelzorg in te voeren. ‘Mantelzorg kenmerkt zich door de persoonlijke relatie die mantelzorger en zorgvrager hebben. De professional heeft dat niet, die heeft een opleiding en de expertise en wordt betaald voor de zorg die zij of hij levert. Dat persoonlijke karakter van mantelzorg is niet te vervangen noch te betalen. Hoe kun je betalen voor emotionele ondersteuning? En hoe wil je dat controleren om fraude te voorkomen?’

Formele en informele zorg

Ook Esther Hendriks, bestuurder van belangorganisatie MantelzorgNL is nog zoekende welke oplossing betaling van mantelzorg biedt. ‘Welke problemen zouden we daarmee kunnen oplossen? Het tekort aan zorgpersoneel niet, mantelzorgers nemen niet de plaats in van de professionele zorg. Het is vaker een samenspel tussen een mantelzorger en een professional. Mantelzorg heeft inderdaad de persoonlijke relatie als karakteristiek. En soms is expertise van een professional nodig.’

Toegang tot voorzieningen

Hendriks ziet meer in een grotere waardering voor mantelzorg door de regels en de toegang tot voorzieningen – zoals respijtzorg maar ook de aanvraag van een rollator – gemakkelijker te maken. ‘Veel mantelzorgers halen grote voldoening uit de zorg voor hun naaste maar lopen vaak stuk op regels, controle en administratie. Ze vragen zich ook af: “Wie zorgt er voor mijn naaste als ik zo meteen zelf de zorg niet meer op me kan nemen?” Ik denk dat we die vragen en onzekerheden van mantelzorgers beter op kunnen lossen dan ze te betalen en dan denken dat het daarmee is opgelost.’

Aanvullende verzekering

Bepaalde mantelzorg-taken uitbesteden aan betaalde krachten kan voor een gerichte groep mantelzorgers een oplossing zijn, vindt Hendriks. Dat gebeurt al met organisaties die deze diensten aanbieden, zoals Saar aan huis of de Mantelaar. Deels kan dat uit de aanvullende verzekering van sommige ziektekostenverzekeraars worden betaald. Hendriks: ‘Deze diensten kunnen ondersteuning bieden voor mensen om bijvoorbeeld een hobby te kunnen blijven uitoefenen of wanneer werk of andere zorgtaken aandacht vragen. Maar het is niet dé oplossing om bijvoorbeeld overbelasting bij mantelzorgers te voorkomen.’

Unieke karakter van mantelzorg

Een argument voor betaalde mantelzorg zou kunnen zijn, zegt hoogleraar Ellen Verbakel, dat al die zorg die mantelzorgers geven meer zichtbaar is. ’Onbetaalde zorg, die mantelzorg is, wordt nog altijd niet op waarde geschat, omdat wij gewend zijn waarde vooral in geld uit te drukken. Zodra je gaat betalen voor die zorg haal je echter het unieke karakter van mantelzorg – de persoonlijke relatie, de intrinsieke waarde – weg. Een voordeel van betaalde mantelzorg specifiek voor mensen die 24 -7 zorgen en daarmee niet actief kunnen zijn op de arbeidsmarkt, is dat zij geld krijgen om in hun levensonderhoud te voorzien. Daar kan het pgb voor gebruikt worden. Maar als je een pgb krijgt voor de zorg aan je ouders of voor je kind, dan bouw je geen pensioen op en heb je geen sociale regelingen, zoals bij een arbeidscontract.’

22 miljard per jaar

Daar komt nog bij dat, als we de waarde van mantelzorg in geld uitdrukken, dit uitkomt op een bedrag van zo’n 22 miljard euro per jaar volgens een onderzoek van Ecorys uit 2021. ‘Dat is dus niet te betalen, omdat het geld voor zorg beter kan worden uitgegeven aan opleiding en goede salarissen voor zorgprofessionals’, zegt Ellen Verbakel.

Langer volhouden

De waarde van mantelzorg moet wel meer onder de aandacht komen. Al is het maar omdat we ‘allemaal moeten beseffen dat iedereen mantelzorger wordt en dat kan in elke fase van het leven gebeuren’, zegt Verbakel. Zij pleit, net als MantelzorgNL, voor een maatschappelijke discussie over de waarde van mantelzorg. ‘Als de waarde wordt erkend, dan verbetert dat de positie van mantelzorgers en ik denk dat mensen het dan ook langer kunnen volhouden. Omdat je af en toe “nee” kunt zeggen als je niet naar die bbq wilt gaan en dat je dat project op werk nu even niet oppakt.’

Ruimte en tijd

Wat moet er gebeuren? ‘Die vraag ligt voor ons’, benadrukt ook Esther Hendriks van MantelzorgNL. ‘De vraag is niet meer óf je mantelzorger wordt, maar wanneer. Mensen moeten weten en de mogelijkheid hebben om ruimte en tijd te maken voor mantelzorg. Dat is vaak lastig, want het leven is al zo vol.’

Postbus 51 actie

‘Er gaat in de toekomst meer gevraagd worden van de mantelzorger’, zegt hoogleraar Ellen Verbakel. ‘Iedereen moet weten dat er vaker in je leven een beroep op je wordt gedaan. Daar moeten mensen in onderwezen worden, bijvoorbeeld met een Postbus 51 actie. Ik vergelijk de waarde van mantelzorg met de zorg voor kinderen; we doen het allemaal en toch wordt het in de samenleving nog als secundair gezien.’

Gewoon minder zorg

Verder zullen zorgvragers er aan moeten wennen dat ze gewoon minder zorg krijgen, zegt Verbakel. ‘Niet altijd zal de zorg er zijn als jou dat uitkomt. Om 8 uur ‘s ochtends douchen? Dat kan zo maar na 11.00 uur worden. De zorg wordt kariger, dat geldt voor de professionele zorg én voor de mantelzorg. Daar moeten we aan wennen. En we moeten de standaard aanpassen: is elke week de ramen wassen wel nodig? De discussie zal zijn: wat is de minimale zorg die geregeld moet zijn; wat is van levensbelang?’