Het is de zomer van 1956. Een groep slimme koppen komt samen op het Amerikaanse Dartmouth College. Wekenlang houden zij een brainstormsessie over ‘denkende machines’. Wereldwijd wordt deze samenkomst gezien als de geboorteplaats van onderzoek naar technologie die zelflerend is, ofwel: artificiële intelligentie.

AI is dus even oud als Nederlanders met een pensioengerechtigde leeftijd. Maar pas de laatste jaren horen we er meer over, met een enorme boost aan aandacht sinds iedereen toegang heeft tot ChatGPT, een app die zo goed als alles voor je kan schrijven.. Je zou niet verwachten dat AI al lange tijd bestaat. Hoe zit dat? AI-expert Job van den Berg: ‘AI kreeg na die conferentie in 1956 al snel te maken met een soort winterperiode: het werkte gewoon nog niet goed genoeg, en daarom brak de technologie lange tijd niet door.’

Onze grote vriend Clippy

Toch hebben veel mensen al wel met AI te maken gehad, zegt Job. ‘Ken je onze grote vriend Clippy nog? Dat is die paperclip-assistent van Word. Dat was een heel simpele vorm van zelflerende technologie, dat maar één taakje kon uitvoeren. Helaas gaf Clippy vaak de verkeerde suggesties of deed het helemaal niks. Dat er nu zo’n doorbraak is gekomen, heeft te maken met drie dingen: we hebben snellere computers met veel rekenkracht, een enorme hoop data beschikbaar (waarvan AI kan leren) en er is geld, veel meer geld ingepompt. Nu kan AI ook echt iets produceren waarvan je zegt: hier heb ik wat aan. Denk aan zelfrijdende auto’s. Of de tool DALL-E die zelf beelden produceert vanuit tekst. En natuurlijk ChatGPT.’

Eerst even dit: AI is ineens wel heel groot. Blijft het persoonlijk contact met cliënten nog wel bestaan als iedereen over tien jaar met perfect afgestelde applicaties kan chatten over zijn problemen?

‘Ja, dat blijft bestaan. Ook vanwege wetgeving die daarvoor in de maak is, [daarover straks meer, red.].’

Welke (werk)plek zou AI kunnen krijgen in het sociaal domein?

‘Zie AI als een supergoede stagiair. Ik noem het bewust een stagiair, want een stagiair – hoe goed hij/zij ook is, zul je nooit volledige verantwoordelijkheid geven. Zie het als een hulpje bij repetitieve taken die je zelf liever niet meer zou doen. Zoals het steeds invullen van dezelfde formulieren. Of het redigeren van verslagen. Een van mijn belangrijkste boodschappen, is: leun alsjeblieft nooit volledig op AI. Dus verstuur nooit 1 op 1 een tekst vanuit ChatGPT door naar iemand. Doe altijd een check, er kunnen genoeg fouten in staan – weet ik uit ervaring.’

Dus ChatGPT is niet zo foutloos als het soms lijkt. Hoe komt dat?

‘ChatGPT heeft álles wat op internet is geplaatst tot 2021 opgezogen als een spons. De foutieve informatie dus ook. De tool voorspelt op basis van die informatie het antwoord dat jij waarschijnlijk wilt horen en streeft niet naar het meest accurate antwoord. Als je vraagt wie er in de directie zit van een groot bedrijf, dan geeft de tool vaak een foute naam, of het verzint er gewoon eentje. ChatGPT is dan ook geen zoekmachine. Het is een tool die je uitvoerbare opdrachten kunt geven. Denk aan teksten bewerken, doorspitten, samenvatten of redigeren.’

Wat kan het sociaal domein van AI, zoals ChatGPT, verwachten?

‘In het sociaal domein is er veel krapte en tijdtekort. Daarnaast is een veelgehoorde klacht de administratieve rompslomp en de complexiteit van wet- en regelgeving. Binnen het sociaal domein kan AI ingezet worden om administratieve taken te automatiseren, zoals het verwerken van documenten en data doorzoeken. Het kan bepaalde databestanden analyseren, checks doen van documenten, de kern halen uit een lange beleidstekst. Uiteindelijk zal AI sociaal werkers daardoor helpen meer tijd te besteden aan waar ze echt waarde kunnen toevoegen: het helpen van mensen.’

‘Een ander intrigerend aspect van AI en welzijn ligt in de wereld van chatbots. Stel je voor dat mensen bij de huisartsenpraktijk hun vragen kunnen stellen aan een goed getrainde chatbot. Uit onderzoek blijkt dat deze chatbots niet alleen nauwkeurige antwoorden kunnen geven, maar ook opmerkelijk hoog scoren op empathie, soms zelfs hoger dan menselijke artsen. Het is fascinerend dat AI als “empatischer” wordt ervaren dan een menselijke arts. Dat biedt ook kansen voor het sociaal domein.’

‘Voor mensen die eenzaam zijn, worstelen met stress, of gewoon behoefte hebben aan een luisterend oor, kan een empathische chatbot bijvoorbeeld relevant zijn. Deze chattools hebben het potentieel om 24/7 beschikbaar te zijn, iets wat menselijke hulpverleners niet echt kunnen bieden. Hoewel dit veelbelovend klinkt, is het essentieel om te benadrukken dat AI altijd als een hulpmiddel moet worden beschouwd en niet als een vervanging voor menselijke zorg en ondersteuning.’

Biedt AI – naast een chatbot – nog meer kansen voor de cliënten van sociaal werkers?

‘Absoluut, ik ervaar zelf dat sommige overheidsbrieven voor mij al een uitdaging zijn om te begrijpen. Stel je dan eens voor hoe verwarrend ze kunnen zijn voor iemand die laaggeletterd is! In dit geval kan een tool zoals ChatGPT van waarde zijn. Het kan helpen om een overheidsbrief te herformuleren in eenvoudiger Nederlands, waardoor de informatie toegankelijker wordt. Bovendien bestaan er tools die tekst dan weer kunnen omzetten in gesproken taal, wat het begrip nog verder vergemakkelijkt. [Er zijn zelfs AI-tools beschikbaar die teksten kunnen voorlezen in stemmen zoals die van je zus of kind, maar die zijn wellicht niet voor iedereen betaalbaar vanwege de kosten, red.]. En ook andersom, als je een brief in beter Nederlands wil schrijven, geef je ChatGPT gewoon de opdracht om de tekst die je hebt te redigeren.’

Kijkend naar het sociaal domein in het algemeen en naar de risico’s van AI: stel dat er door AI keuzes gemaakt gaan worden wie bijvoorbeeld wél recht heeft op Wmo en wie niet, krijgen we dan niet weer een groot risico op fouten en discriminatie, zoals bij de Toeslagenaffaire?

‘Dat verwacht ik mede niet, mede door de AI-Act, een wet die waarschijnlijk vanaf 2026 geldt. Het doel van de AI Act is ervoor te zorgen dat mensen en bedrijven in de EU kunnen vertrouwen op veilige, transparante, traceerbare, niet-discriminerende en milieuvriendelijke AI-systemen die onder menselijk toezicht staan. Als het goed is, zal deze wet ook preventief werken en voorkomen dat er nu allerlei bedrijven ontstaan die niet-transparante of privacy-onvriendelijke tools ontwikkelen. Deze wet stelt ook dat AI niet mag worden ingezet voor de behandeling van mensen met psychische problemen.’

‘Ik ben ontzettend blij met deze wet. Als het goed is, zal deze wet ook preventief werken en voorkomen dat er nu allerlei bedrijven ontstaan die niet-transparante of privacy-onvriendelijke tools ontwikkelen. Wat deze wet ook betekent, is dat AI nooit zal worden ingezet voor de behandeling van mensen met psychische problemen; dat blijft altijd in handen van mensen.’ 

Kortom, sociaal werkers hoeven zich geen zorgen te maken over hun baan door AI?

‘Nee, als we door de geschiedenis heen kijken, zien we dat elke technologische revolutie meer kansen en nieuwe banen creëert. Ik zou zelfs durven te stellen dat AI niet het einde van werk is, maar het einde van saai werk. Laten we eens teruggaan in de tijd. Vóór de introductie van graafmachines graafden honderden mensen met hun schopje op de bouwplaatsen. Toen kwamen die machines en werd menselijke arbeid minder noodzakelijk. Wat gebeurde er? Degenen die eerst gravers waren, werden timmerlieden en vakvrouwen. Hierdoor ontstond er meer tijd voor bijvoorbeeld de gedetailleerde afwerking van huizen, en er werd ook meer in deze kwaliteit geïnvesteerd. Daarnaast heb je ook weer mensen nodig die machines maken, repareren en leren besturen.’

Remy Gieling en Job van den Berg schreven het boek: ‘Kunstmatige intelligentie in 60 minuten’. Hier te bestellen als e-book of fysiek boeken.