Twee jaar lang wandelde opbouwwerker René van Rijn

zo’n acht uur per week samen met de wijkagent door de Zwolse probleembuurt

Holtenbroek. In het kader van het zogeheten ‘koppelproject’ maakten ze in het

met zoveel mogelijk mensen een praatje. Doel van de intensieve samenwerking met

de agent was het vergroten van de sociale redzaamheid van de buurtbewoners.

‘Voor mij is opbouwwerk heel praktisch,’ aldus Van Rijn die van 1997 tot april

dit jaar jongerenopbouwwerker was in Holtenbroek. ‘Je gaat de straat op en zoekt

contact met mensen. Zomeravonden zijn aarvoor ideaal. Mensen gaan voor de deur

zitten en de parken in. We werkten niet vanuit het bureau, maar vanuit het

wijkcentrum. Je zorgt dat je elke dag bereikbaar bent. We waren als het ware een

‘nuldelijnsfunctie’, we lieten mensen thuis hun verhaal vertellen. Door de

buurtbewoners te kennen en gekend te worden spreken mensen jou ook makkelijker

aan. We werden vaak gezien als het eerste loket voor de andere organisaties.

Opbouwwerkers kijken niet alleen naar individuele hulpverlening, maar ook naar

zaken als openbare ruimte, wonen, vrije tijdsbesteding en justitie.’

Van Rijn wilde zich als jongerenopbouwwerker niet binden aan andere

partijen. ‘Jongeren die met drugs bezig zijn, denken dan: ‘jij bent van de

gemeente of de politie’. Alle verzoeken van de politie en gemeente heb ik daarom

aanvankelijk naast me neergelegd. Ik was een derde in het spel, naast bewoners

en overlastveroorzakers.’ Vanuit die onafhankelijkheid kreeg Van Rijn de

communicatie tussen groepen en instellingen op gang. ‘Dan blijkt dat jongeren en

bewoners ook gemeenschappelijke belangen hebben. Een plek voor jongeren betekent

bijvoorbeeld dat anderen minder last van ze hebben.’

Onorthodox

De samenwerking met politie rond veiligheid is een van de opvallende

vernieuwingen in het opbouwwerk. Sinds 1994 heeft de stichting Maatschappij

Veiligheid en Politie samen met het Landelijke Centrum Opbouwwerk (LCO) in zeker

acht steden projecten ondersteund van koppels van wijkagenten en opbouwwerkers.

De methode is inmiddels ingevoerd als standaardaanpak in veel wijken. ‘Het

koppelwerk heeft het opbouwwerk in Zwolle weer op de kaart gezet’, meent René

van Rijn.

Het koppelwerk in Holtenbroek, dat een tweejarig project was, sloeg

aan. Nu is het een vast onderdeel van de werkwijze van het politieteam van

Zwolle-Noord en teams van het welzijnswerk. In verschillende wijken gaan

opbouwwerkers en jongerenwerkers met wijkagenten de straat op. ‘Bij instellingen

is het kwartje gevallen dat je bewoners een centrale rol moet geven op sociale

gebied. Dat is nu de belangrijke vraag: wat is de rol van bewoners in het

sociale en fysieke wijkbeheer en hoe betrek je ze daarbij? Dat moet je

onorthodox doen: mensen komen niet meer op een uitnodiging in een brief die ze

in de brievenbus hebben gekregen. We moeten af van langdurige processen en

moeten leren met campagnes te werken. Mensen moeten herkennen dat ze invloed

hebben op de eigen leefomgeving, dat er verbetering optreedt als ze iets

doen.’

De praktische benadering van de huidige generatie opbouwwerkers lijkt sterk

te verschillen van de ideologisch bevlogen actievoerders die in de jaren

zeventig de beeldvorming, vaak ten onrechte, domineerden. Door de ingrijpende

bezuinigingsrondes tijdens de ‘no-nonsense’- kabinetten Lubbers – waarvan de

Welzijnswet van Brinkman (1986) een onderdeel was – zat het opbouwwerk lange

tijd in het defensief. Dankzij nieuw beleid als sociale vernieuwing en

grotestedenbeleid en successen als het koppelwerk, de ‘Deventer wijkaanpak’ en

het Rotterdamse ‘Opzoomeren’, kreeg de werksoort de wind weer mee. Het

ondersteunt initiatieven die bijdragen aan verbetering van de samenleving.

Daarbij ligt de nadruk op belangen van zwakkere groepen.

Tegenwoordig is de opbouwwerker maar een van de spelers in de buurt

naast buurtbeheerders, wijkagenten, wijkmanagers en functionarissen van

woningbouwverenigingen, constateert opbouwwerker Joop Hofman, die in Deventer

zijn eigen bedrijf bestiert. ‘De belangrijkste vernieuwing is misschien wel dat

het opbouwwerk een brede erkenning heeft gekregen als de enige beroepsgroep die

bewoners zonder bijbedoeling kan bereiken en de sociale infrastructuur een

impuls kan geven.’

Jan Willem Duyvendak, directeur van het Verwey-Jonker Instituut en tot 1

juli bijzonder hoogleraar ‘Wetenschappelijke grondslagen van het opbouwwerk’ aan

de Erasmus Universiteit Rotterdam, signaleert dat het beroepsprofiel van de

opbouwwerker enigszins vervaagt. Opbouwwerkachtige taken raken steeds meer

verspreid en ingebed in de werkwijze van uiteenlopende beroepen. Tegelijk

investeren onder meer Leeuwarden, Groningen en Amsterdam-Noord opnieuw fors in

instellingen voor opbouwwerk.

Dat ook veel sociaal-cultureel werkers opbouwwerk doen en veel

organisaties ‘ingebouwd opbouwwerk’ aanbieden, is volgens Duyvendak alleen maar

gunstig.

In woningcorporaties werken participatiemedewerkers, die huurders bij

het beleid en beheer van woningen betrekken en ook het jeugd- en jongerenwerk,

sportopbouwwerk, schoolopbouwwerk leveren bijdragen aan de samenlevingsopbouw.

‘Ik ben blij met het opbouwwerk dat bijvoorbeeld corporaties verrichten, het

socialer worden van politie, maar beroepen moeten wel hun kerncompetenties

hebben en houden. Opbouwwerk en politie zijn bepaald niet inwisselbaar geworden.

Daarom ben ik ook blij met de groei van zelfstandige opbouwwerkinstellingen en

opbouwwerkers bij bredere welzijnsinstellingen.’

Pleidooien als die van politiecommissaris Ruud Bik (Zuid-Holland Zuid)

voor een ‘revival van het club- en buurthuiswerk’ wijzen op een herwaardering

van de welzijnssector als geheel. Duyvendak: ‘Het gaat erom dat er mensen zijn

in wijken die in de nabijheid aan de slag gaan met moeilijke groepen. De politie

onderkent nu als eerste dat samenwerken heel goed is, maar dat iedereen zijn

eigen competentie heeft. Eerst nam de politie welzijnstaken over, daarna maakte

het welzijnswerk een soort comeback en werd er goed samengewerkt. Nu erkent de

politie dat het opbouwwerk eigenlijk nog veel meer zou moeten doen.´

Bij de invoering van de rijksbijdrageregeling sociaal-cultureel werk werd

opbouwwerk ten onrechte bij het welzijnswerk ondergebracht, vindt Wil van de

Leur, directeur van het Landelijk Centrum Opbouwwerk. De directeur benadrukt de

bijzondere positie van het opbouwwerk binnen het welzijnswerk. Het zelfstandig

gebleven opbouwwerk in Rotterdam, Den Haag en Amsterdam-Noord heeft in zijn ogen

de speelruimte van het werk aanzienlijk vergroot. ‘Want welke synergie kan het

opbouwwerk ontwikkelen met muziekscholen? Ik denk dan eerder aan synergie met

woningbouwverenigingen of de politie. Nu wordt het opbouwwerk te veel binnen het

specifieke domein van het welzijnswerk gebracht en niet

samenlevingsbreed.’

Bovendien is het cultureel werk op uitvoering gericht en het opbouwwerk

op facilitering, legt Van de Leur uit. ‘Kijk naar de moedercentra. Dat zijn

ondernemingen van vrouwen uit verschillende etnische groepen, met kinderopvang,

economische activiteiten en scholing. Die vrouwen beheren dat zelf. Werkers

vanuit welzijninstituten bereiden zoiets voor. De instelling zegt dan: ‘Kijk een

moedercentrum, weer een product van onze instelling’. Die vrouwen worden van het

ene moment op het andere bestempeld als vrijwilligster van een instelling. Het

steekt heel nauw of je als opbouwwerker adviseur bent bij het initiatief van

iemand anders of dat je instelling zegt ‘weer een product van ons’ en de zaak

overneemt.’

Na een afgebakend doelgroepenbeleid (minderheden, onderwijs,

stadsvernieuwing) komt de samenleving als geheel weer in beeld, constateert Van

de Leur. ‘De Rotterdamse opbouwwerker Ton Huiskens zegt dat het bij opbouwwerk

gaat om ‘sociaal timmeren’. Langdurige investeringen zijn vaak van groot belang.

Een lang gesprek met een buurtbewoner kan nodig zijn voor het slagen van

opbouwprocessen. Mensen moeten zelf taken en verantwoordelijkheden meedragen.

Een kwestie van lange adem.’

Zichtbaar

Dat het opbouwwerk zich de afgelopen jaren beter profileert en zich is

gaan professionaliseren beaamt Cyriel Thomas, opbouwwerker in Amsterdam-Noord.

De zelfstandige stichting Opbouwwerk Noord bestaat nu drie jaar en is een fusie

van twee organisaties: de vroegere stichting Opbouwwerk en de wijkopbouworganen.

Het opbouwwerk beperkt zich nu tot drie hoofdthema’s: ‘wijkontwikkeling’,

‘pluriforme samenleving’ en ‘buurt-opvoeding-onderwijs’. Bewoners- en

zelforganisaties worden ondersteund, voor zover ze bijdragen aan deze doelen.

‘We zijn zichtbaarder dan vroeger,’ zegt Thomas. ‘We laten tegenwoordig niet

meer zien hoeveel groepen we ondersteunen, maar wat we bijdragen aan de

samenleving. De thema’s hebben we bepaald aan de hand van wat het stadsdeel wil,

wat bewoners willen en de ontwikkelingen die een bedreiging zijn voor

leefbaarheid.’

Vroeger gaf het opbouwwerk minder goed zijn prioriteiten aan. ‘We

hadden een lijstje groepen. Zij bepaalden het doel en wij waren volgend. We

richten ons niet op allochtone zelforganisaties, maar op thema’s als de

samenwerking tussen verschillende culturen, leefstijlen en de driehoek

buurt-opvoeding-onderwijs. Dat heeft met de woonomgeving, met kinderen en met

scholen te maken.’ Het model is volgens Thomas productiever en leidt sneller tot

resultaten. ‘Het is heel concreet, projectmatig. Het leidt tot specifieke actie,

duidelijke doelen, specifieke partners. We perken ons terrein in, maar de

groepen weten ook dat het wat oplevert.’

De vraag naar opbouwwerk is de laatste jaren alleen maar gegroeid, stelt

Thomas vast. Dat blijkt doordat stadsdelen als Zeeburg, Amsterdam-West en Osdorp

aandringen op professionalisering van het opbouwwerk. ‘Ze hebben er behoefte aan

opbouwwerk. En hoewel er bij sommige instellingen problemen zijn, hebben ze de

stekker er niet uitgetrokken. Stadsdelen hebben daar zakelijke redenen voor.

Zonder opbouwwerk krijg je veel buurten niet meer aan de gang. De contacten

tussen bewoners onderling zijn vaak helemaal verdwenen. Het kenmerk van

opbouwwerk is dat mensen het zelf doen. Je moet ervoor zorgen dat mensen hun

eigen weg vinden en zelfstandig zaken oppikken.’

Kan de werksoort de grote vraag aan, aangezien opbouwwerkers lange tijd

weinig tot de verbeelding spraken? ‘Het sterft natuurlijk van de grijze

middenmotertjes,’ stelt Wil van der Leur van het LOC. ‘Maar hoeveel beroemde

architecten zijn er bijvoorbeeld? Verder heeft het werk te kampen gehad met

verlies van kwaliteit, doordat er zoveel niet meer kon en er weinig

loopbaanperspectieven waren. Op dit moment is er dan ook een tekort aan

hoogopgeleide senior-opbouwwerkers.’

Interactief beleid

Het aantal organisaties dat bedrijfsmatig werkt, stijgt. Ook dit is een

opvallende trend in het opbouwwerk. Instellingen als Dock (Rotterdam), Sonor

(Rotterdam) en Stad & Welzijn (Zwolle) bieden hun diensten ook aan buiten de

directe eigen regio. Joop Hofman was bijvoorbeeld als opbouwwerker betrokken bij

de ontwikkeling van de Deventer wijkaanpak. Tegenwoordig is hij directeur van,

zoals hij het noemt, een ‘netwerkbedrijf’ dat op projectbasis

opbouwwerkprojecten ontwikkelt en uitvoert. Hofman en zijn ‘allianties’ richten

zich vooral op het participatieproces en modellen voor wijkbeheer, vaak

omvangrijke projecten die jaren kunnen duren.

Naar aanleiding van de Deventer wijkaanpak kreeg Hofman vanuit

Antwerpen het verzoek een plan te maken voor ‘interactieve beleidsvorming’.

Hofman ontwikkelde een overlegmodel dat in tien jaar de kloof tussen burgers en

bestuurders moet helpen overbruggen. Bestuurders en bewonerscommissies stellen

per wijk tweejaarlijkse beheerplannen op en krijgen daarbij begeleiding van

opbouwwerkers en communicatiemedewerkers. De aanpak moet ervoor zorgen dat het

vertrouwen van de Antwerpenaren in het stadsbestuur terugkeert en het Vlaams

Blok niet nog verder groeit.

Een opmerkelijk project van Hofman is ook de ondersteuning van de

bewonersparticipatie bij de wederopbouw van Roombeek, de Enschede wijk die bij

de vuurwerkramp van de kaart verdween. Dankzij begeleiding van het opbouwwerk

hielden bewoners vertrouwen in de nieuwbouw, stelt hij. ‘De les van Roombeek is:

‘laat mensen eerst afscheid nemen van hun oude wijk’. Nu zeggen gemeentes vaak:

‘de oude wijk voldoet niet’. Vervolgens presenteren ze de plannen voor een

nieuwe wijk zonder dat bewoners afscheid kunnen nemen. Daarmee creëren gemeenten

hun eigen tegenstand. Bij Roombeek heeft maar liefst 92 procent van de bewoners

vertrouwen in de nieuwbouwplannen. Dat komt, zo constateerden onderzoekers van

de Universiteit Twente, vooral door hun invloed via het intensieve

participatietraject.’/Martin Zuithof