Drie keer per week zitten ze klaar bij de telefoon, de drie deskundigen van het ABCJeugdteam. Een schoolmaatschappelijk werkster, een algemeen maatschappelijk werkster en een orthopedagoge. Eerstelijns professionals die vragen hebben over wat ze moeten doen met probleemkinderen die zij onder hun hoede hebben, kunnen twee uur lang vragen stellen aan het team. Het jeugdteam pakt het kind – de casus – direct op als er meervoudige problemen zijn. De ouders moeten een toestemmingsformulier ondertekenen en het team doet onderzoek naar de achtergrond van de problemen. Vervolgens stelt het een diagnose en verwijst het gezin naar de voorzieningen of instanties die nodig zijn om hulp te bieden. Het ABC Jeugdteam heeft dus zowel een diagnostische- als een verwijzende functie en baseert zich op signalen van beroepskrachten in het veld.

‘Een goede interventie is pas mogelijk bij de juiste diagnostiek,’ licht Els Bremer de nieuwe aanpak toe. Zij is de projectcoördinator bij Stichting Rhijnhuysen, een samenwerkingsverband van zorgaanbieders op gebied van wonen, welzijn en zorg. ‘Het jeugdteam beoordeelt de situatie van het kind en zoekt de specialismen erbij. Zij doen zowel de beoordeling als de toeleiding naar de zorg.’ Maar was dat niet de taak van bureau Jeugdzorg? Bremer: ‘Bureau jeugdzorg heeft een indicerende rol naar de twee lijn, het ABCJeugdteam heeft deze taak ook naar de eerste lijn.’

Opmerkelijk is dat de zorgketen is opgezet op basis van de hulpvraag uit de eerste lijn en niet in eerste instantie van de ouders. ‘Wij hebben besloten eerst het proces in de keten goed op te bouwen om adequaat op signalen te reageren. Het vervolg is logischerwijs een jeugd-gezinsloket, waar ouders met hun vragen naar toe kunnen.’ Betrokken partijen bij de opzet van het jeugdteam hebben er volgens Bremer voor gekozen eerst de ketenafspraken op orde te hebben, omdat blijkt dat de jeugdzorg te kampen heeft met zogenoemde onderdiagnostiek. ‘Uit onderzoek blijkt dat in grootstedelijke gebieden zeven tot tien procent van de kinderen psychische problemen heeft. Maar slechts twee procent wordt als zodanig onderkend. De rest ziet men niet of de beoordeling is onvoldoende. Als die kinderen elf, twaalf jaar oud zijn, wordt pas duidelijk dat ze psychische problemen hebben.’

Probleemeigenaar

Om in een vroeg stadium iets met de problemen te kunnen doen is het nodig dat de eerste lijn – het onderwijs, de kinderleidsters, de huisartsen – beter toegerust wordt om te reageren op signalen, bepleit Bremer. Tot nu toe zijn de buurtnetwerken de plek waar professionals die met kinderen werken, samen komen om probleemgevallen te bespreken. Maar afspraken in dit soort netwerken zijn te vrijblijvend, zegt Carine Thesingh, directeur jeugd- en jongerenwerk van de wijkwelzijnsorganisatie Doenja Dienstverlening. ‘Daar zitten zo’n vijftien mensen om de tafel om ter plekke zorgsignalen van kinderen te bespreken. Dan moeten afspraken worden gemaakt over het bij elkaar zoeken van gegevens, over het te lopen traject. Maar de vervolgafspraken zijn niet keihard, zaken blijven te lang liggen en gegevens raken verstrikt in het proces.’

‘Als je als intern begeleider van de school zelf een zorgtraject voor een kind met problemen moet uitzoeken, loop je vaak van de ene instantie naar de andere, op zoek naar het goede adres,’ bevestigt Yvon Ruiters het beeld. Zij is intern begeleider van de gloednieuwe openbare basisschool Vleuterweide in Leidsche Rijn. ‘Bovendien komt bij elke instantie weer opnieuw papieren rompslomp kijken voor de intake, als er al geen wachtlijsten zijn.’ Ruiters is blij met één duidelijk aanspreekpunt, het ABCJeugdteam. Voor de eerste lijn betekent dat korte lijnen, duidelijkheid wie voor welke problemen te benaderen is en kordaat optreden; de zaak wordt direct opgepakt. ‘In de oude situatie probeerde je zelf de zaak te versnellen door persoonlijke contacten in de hulpverlening aan te spreken. Maar dat hoeft lang niet altijd het juiste adres te zijn voor het probleem waar het kind mee zit.’

Het ABCJeugdteam bepaalt – indien nodig – samen met de verschillende expertises de diagnose; wat er mogelijk aan de hand is met een kind. Daarin verschilt het fundamenteel met de buurtnetwerken, die vooral signaleren en bespreken wat verder te doen. Bij de bespreking in het jeugdteam wordt niet alleen direct een hulptraject ingezet. De instantie die het meest betrokken is bij de oorzaak van de problemen – want het gaat meestal om meervoudige problemen – wordt ook de zogenoemde “probleemeigenaar”. Deze krijgt het hele dossier in handen, coördineert de hulpverlening, maakt afspraken met de eerste lijn hoe verder te handelen en koppelt de vorderingen terug naar het jeugdteam. Dat houdt weer de controle over hoe en wat er gebeurt.

Leidsche Rijn, een totaal nieuwe wijk in aanbouw – vallend onder de gemeente Utrecht – met in 2015 zo’n 80.000 inwoners, is niet voor niks gekozen als proeftuin voor deze nieuwe werkwijze. De voorzieningen zijn nog in opbouw. Er wonen veel mensen uit de stad Utrecht, die ook de grootstedelijke problemen met zich meenemen. ‘Gezinnen komen hier wonen met hoge verwachtingen voor een nieuwe start, maar hebben geen contacten meer in de buurt, geen sociaal netwerk en komen die vervelende buurman ook weer tegen,’ schetst Marijke Kleine, schoolmaatschappelijk werker bij het ABC Jeugdteam. Veel jonge gezinnen vestigen zich in deze nieuwbouwwijk, wat weer een relatief hoog percentage jeugd en jongeren oplevert. Maar de wijk is daar nog niet voldoende naar ingericht. Welzijnsorganisatie Doenja Dienstverlening heeft nog geen buurthuis kunnen opzetten. En zetelt na zes jaar nog altijd in een bouwkeet. ‘De welzijnsvoorzieningen is men vergeten in te plannen in de projectontwikkeling,’ zegt Corina Bouwman van Doenja Dienstverlening, ‘huizen leveren meer op dan welzijnsvoorzieningen.’ Voor het invoeren van een nieuwe werkwijze, zoals die van het ABCJeugdteam, is de afwezigheid van een volledig geïntegreerd voorzieningensysteem gunstig. ‘We kunnen moderne visies in de nieuwe werkwijze verwerken en worden niet gehinderd door bestaande schotten tussen instanties,’ zegt Els Bremer. ‘Er zijn veel minder weerstanden om oude werkwijzen overboord te gooien,’ verwoordt Marijke Kleine de voordelen. ‘Veranderingen zijn altijd moeilijk, niet zozeer voor de mensen als wel in de organisatie waarin ze werken.’ ‘In een oude structuur ziet men elkaar eerder als concurrent dan als medestander om iets nieuws op te bouwen,’ vult orthopedagoge Katarina Cechova aan.

Achilleshiel

Niet dat er geen andere struikelblokken zijn voor het ABCJeugdteam. De invoering is nogal snel gegaan. In mei en juni van dit jaar is een pilot gehouden. Daaruit zijn enkele aanbevelingen gekomen en met de start van het nieuwe schooljaar in augustus is het jeugdteam begonnen voor alle scholen en eerstelijnsvoorzieningen in Leidsche Rijn, Vleuten en De Meern. Inmiddels hebben zestien partijen een samenwerkingsconvenant getekend – scholen, gezondheidscentra, jeugdhulpverlening, welzijn. Maar de werkwijze moet nog al doende uitgekristalliseerd worden. Ouders moeten een prominentere rol krijgen in het proces, vinden de jeudteamwerkers. ‘Als je geen overleg met ouders hebt, kan je geen goed advies geven.’ Scholen moeten nog informatie krijgen over procedures en afspraken. En er is nog geen zicht op hoe het jeugdteam alles rond moet krijgen als de aanmeldingen echt binnen komen stromen. De medewerkers zijn ieder zo’n acht uur per week vrijgemaakt voor het ABCJeugdteam-werk. Niettemin is het de bedoeling dat de werkwijze model staat voor een zorgstructuur die volgend jaar zomer ook in de Utrechtse wijken in de stad verankerd gaat worden.

Hoge ambities, terwijl de uitwerking nog in de kinderschoenen staat. Daarnaast is het belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen en jeugd dat ook andere faciliteiten in Leidsche Rijn komen. Het succes van het jeugdteam is daar ook afhankelijk van. Zoals van voorzieningen om jeugd en jongeren bezig te houden. ‘Als wij activiteiten organiseren voor jongeren moeten wij uitwijken naar andere wijken in de stad,’ legt Corina Bouman van Welzijnsorganisatie Doenja de achilleshiel bloot. ‘Dan is het dweilen met de kraan open,’ meent Jeugdteam-orthopedagoge Cechova, ‘als die jongeren nergens terecht kunnen, worden hun problemen alleen maar groter.’